دکتر محمد رضا علیزاده : رییس کمیسیون فرهنگی واجتماعی شورای اسلامی شهر ارومیه( دکترای فلسفه و الهیات)

شب قدر، شب جشن معنوی انسانها

مقدمه

روزه از جمله عباداتی است که خداوند آن را بر تمامی ادیان الهی پیش از اسلام واجب کرده است. در قرآن آمده است: يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ كُتِبَ عَلَيْكُمُ الصِّيَامُ كَمَا كُتِبَ عَلَى الَّذِينَ مِن قَبْلِكُمْ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ (بقره/۱۸۳) ای کسانی که ایمان آورده‌اید، روزه بر شما واجب شد همان طوری که بر پیشینیان شما واجب شد، شاید پرهیزکار شوید». با تدقیق در ادیان آسمانی دیگر غیر از دین مبین اسلام، و نیز مکاتب معنوی غیرآسمانی می­توان به وضوح دریافت که تمامی امم و ملل به روزه و روزه­داری معتقد بوده و این فریضه را به جا آورده و می­آورند. ولی هدف از نگاشتن این نوشتارموارد زیر است:

الف)  چرا روزه مسلمانان به تاکید قران کریم در ماه مبارک رمضان واقع شده است.

ب) چرا در ماه مبارک رمضان بر شب قدر تاکید شده است.

ج) با توجه به مستندات موجود و نیز کمک از قاعده ریاضی، و نیز حدس قریب به یقین، شب قدر کدام روز می­تواند باشد.

الف)  چرا روزه مسلمانان به تاکید قران کریم در ماه مبارک رمضان واقع شده است.

در صورتی که به امر و حکم روزه در ادیان دیگر و به روزهایی که پیروان آن ادیان روزه می­گیرند دقت شود می­توان دریافت که پیروان آن ادیان، آن دسته از روز­هایی را روزه می گیرند که برای آنها یادآور یک خاطره مهم تاریخی-معنوی است، درواقع نقطه عطفی در تاریخ دین مقدس و باور مقدس آنان محسوب می­شود طوری که با رسم کردن روزه در آن روز، آن واقعه و نقطه عطف مهم فراموش نشود. در این مورد می­توان به روزه­های روزه­داری در ادیان یهودیت و مسیحیت اشاره نمود:

·         از مهمترین روزه­های آیین یهود، روزه یوم کیپور یا روزه توبه است؛ این روزه به عنوان روزه بزرگ و مهمترین روزه در آیین یهود محسوب می­شود. این روزه، مهمترین واقعه مذهبی یهودیان در طول سال است؛ روزی که تمام اقشار یهودی آن را گرامی می دارند، زیرا به اعتقاد آنان در این روز گناهان بخشوده می شوند. درواقع این روز که آن روز را روز کفاره هم می گویند یادآور توبه است.

·         یهودیان در چندین دفعه در سال و به مناسبت­های مختلف روزه می­گیرند یکی از این روزه­ها روزه نهم آوریل است که به روزه« TISHA B'AV» مشهور است، مدت زمان این دوره روزه در آیین یهود، شش روز است و این روز یادآوری روزی است که معبد یهودیان در آن روز تخریب شد.

·         از مهمترین روزه­های آیین مسیحیت که تقریبا در تمام آیین­های آن مقدس وبوده و به جا آورده می­شود روزه ایام LENT است که یادآورد تولد مسیح است.

·         مسیحیان شب قدر را هم مقدس می­شمارند به این دلیل که معتقد هستند در این شب حضرت مسیح (ع) وفات یافت و بعد دوباره زنده شد و به آسمان عروج یافت  که باز تقدس  کردن یک روز به خاطر وقع یک واقعه و یک نقطه عطف از نظر پیروان آن آیین است.

حال، اگر آیین مقدس اسلام را نیز تداوم آیین­های آسمانی دیگر قلمداد کرده و به دنبال یک واقعه مهم و نقطه عطفی در آیین اسلام باشیم که روزه مانع از فراموش شدن آن واقعه برای امت مسلمان باشد می­توان آن را واقعه مهم نزول قرآن در این ماه بر قلب پاک و مطهر پیامبر اکر (ص) دانست. در واقع روزه علاوه بر آنکه به عنوان وسیله­ای برای طهارت روح و بدن و راهی برای نزدیکی به خدا دانست، ایامی است که یادآور یک روز بسیار مهم و آن نزول قرآن کریم است که چه واقعه­ای مهمتر از این است که کاملترین آیین کل بشر در این ماه نازل شده است.

و بالاتر از این نکته­ای که می­تواند پیروان تمامی آیین­های آسمانی را در زیر یک چتر گردآورد این است که: «تمامی کتب آسمانی در این ماه مبارک نازل شده است، روایات متعددی در این باره وجود دارد که وجوب ماه مبارک رمضان را بر ادیان الهی تایید می‌کند، از جمله این که در روایات اسلامی آمده است که کتاب‌های بزرگ آسمانی تورات، انجیل، زبور، صحف و قرآن در ماه رمضان نازل شده‌اند» (دایره‌المعارف تشیع، ج8، ص372 ، تفسیر قرآن کریم، نوشته سید قطب). در واقع می­توان گفت که:

چه واقعه­ای مهمتر از این که این ماه ماه نزول برکات از آسمان بر بندگانش است.

ب) چرا در ماه مبارک رمضان بر شب قدر تاکید شده است.

اگر ماه مبارک رمضان را، یادآور واقعه­ای بدانیم که قرآن تمامی کتب آسمانی مبارک در این ماه نازل شده باشد، در این سی روز نیز، یک شب به عنوان عالی­ترین شب به حساب می­آید. اسم این شب «‌لیله‌ القدر» است . . . معنی قدر چه بسا تقدیر و تدبیر و ارزیابی و تعیین است‌. یا به معنی ارج و ارزش و بزرگ و سترگ است‌. هر دو معنی با آن رخداد بزرگ جهانی همخوانـی دارد، رخداد قرآن و وحی و رسالت . . . رخدادی بزرگتر و پایدارتر از این رخداد، در میان همۀ رخدادهای هستی وجود ندارد. همچنین رخدادی پرمحتواتر و پردلالت‌تر از آن در بارۀ تقدیر و تدبیر زندگانی بندگان وجود ندارد. این شب بهتر از هزار ماه است (سید قطب).

مسلمانان به طور اعم معتقد هستند که در شب قدر دو حادثه مهم روی داده است، یکی از این وقایع «نزول قرآن مبین» و دیگری «تعیین تقدیر انسان­ها»ست. و مصادف شدن شهادت حضرت علی (ع) نیز بر اهمیت و دعا و نیایش در این شب افزوده است.

البته لازم به توضیح است که دو واقعه اول الذکر مذکور قرآن کریم است طوری که این شب، نزد خداوند، و تمامی پیامبران آنقدر از عظمت برخوردار است که سوره­ای از قرآن را به خود اختصاص داده و خداوند به طور علنی بیان داشته که «شما نمی­توانید اهمیت این شب را درک کنید.»

در سوره مبارکه  «قدر» سخن از آن شب موعود دید‌نی است‌، شبی ‌که سراسر جهان هستی آن را با شادمانی و غبطه و دعا و غوغا و هلهلۀ شادی ثبت و ضبط‌ کرده است‌. شب تماس مطلق زمین با عالم بالا و فرشتگان والا بوده است‌. شب نزول این قرآن بر دل محمّد صلّی الله علیه وآله وسلّم ‌فرستادۀ یزدان بوده است‌. شب آن رخداد بزرگی است ‌که زمین هرگز همسان آن را از نظر عظمت و شکوه‌، و از لحاظ دلالت و معنی‌، و از جنبۀ تأثیراتی‌ که در زند‌گی جملگی انسانها داشـته است‌، به خود ند‌یده است‌. عظمتی‌ که درک و فهم بشری آن را احاطه نمی‌کند و بدان پی نمی‌برد:

(إِنَّا أَنْزَلْنَاهُ فِي لَيْلَةِ الْقَدْرِ (١)وَمَا أَدْرَاكَ مَا لَيْلَةُ الْقَدْرِ) (٢)

ما قرآن را در شب باارزش «‌لیله ‌القدر» فرو فرستاده‌ایم‌. تو چه می‌دانی شب قدر کدام است (‌و چه اندازه عظیم است‌؟‌)‌.

(لَيْلَةُ الْقَدْرِ خَيْرٌ مِنْ أَلْفِ شَهْرٍ) (٣)

شب قدر شبی است که از هزار ماه بهتر است‌.

نصوص قرآنی‌ای ‌که این رخداد را ذکر می‌کنند نزدیک است بال بگیرند و به پرواز درآیند و سراسر جهان را نور باران‌ کنند. بلکه چنین نصوصی با نور جنبان و روان و دل‌آرا و مهربان، همه‌ جا را نورباران می‌کنند. با نور درخشان و رخشان یزدان ‌که در قرآن تابان است‌و خداوند به طور مبین می­فرمایند که:

 (إِنَّا أَنْزَلْنَاهُ فِي لَيْلَةِ الْقَدْرِ) (١)

ما قرآن را در شب باارزش «‌لیله‌ القدر» فروفرستاده‌ایم‌. با نور فرشتگان و جبرئیل ‌که در تمام شب میان زمین و جهان بالا و والا در رفت ‌و آمدند:

(تَنَزَّلُ الْمَلائِكَةُ وَالرُّوحُ فِيهَا بِإِذْنِ رَبِّهِمْ مِنْ كُلِّ أَمْرٍ) (٤)

فرشتگان و جبرئیل در آن شب با اجازۀ پروردگارشان پیاپی (‌بـه کرۀ زمین و به سوی پرستشگران و عبادت‌کنندگان شب زنده‌دار) می‌آیند برای هر گونه کاری (‌که بدان یزدان سبحان دستور داده باشد)‌. با نور بامدادان‌ که نصوص قرآنی آن را هماهنگ با نور وحی و نور فرشتگان‌، و با نور روح سلامت و ایمنی در پرواز بر بالای هستی و بر بالای ارواحی ‌که به پیکرۀ این هستی می‌دوند، ذکر می‌کند:

(سَلامٌ هِيَ حَتَّى مَطْلَعِ الْفَجْرِ) (٥)

آن شب‌، شب سلامت و رحمت (‌و درود فرشتگان بر مؤمنان شب‌زنده‌دار) است تا طلوع صبح‌.

شبی ‌که این سوره از آن سخن می‌گوید هـمان شبی است‌ که در سورۀ دخان از آن سخن رفته است‌:

 (إنا أنزلناه في ليلة مباركة , إنا كنا منذرين , فيها يفرق كل أمر حكيم . أمرا من عندنا إنا كنا مرسلين . رحمة من ربك إنه هو السميع العليم).

ما قرآن را در شب پرخیر و برکتی فرو فرستاده‌ایم‌. ما همواره بیم‌دهندۀ (‌کافران و مشرکان و ظالمان‌، با ارسال پیغمبران به سـویشان‌) بوده‌ایم (‌و کتابها برایشان فروفرستاده‌ایم‌. این قرآن هم آخرین حلقه از این سلسله است‌)‌. در این شب مبارک‌، هر گونه کار حکیمانه‌ای (‌که انسان را به حقیقت آشنا و به سعادت برساند، و او را از باطل و شقاوت دور گرداند، از سوی خدا) بیان و مقرّر گشته است‌. کار و باری که از سوی ما صادر و بد‌ان دستور داده شده است (‌و در قرآن برای انسانها روانه گشته است و) ما فرستندۀ (‌محمّد و همۀ انبیاء‌، و قرآن و همۀ کتابهای آسمانی‌) بوده‌ایم‌. (‌این کار) به خاطر رحمتی از سوی پروردگارت (‌در حـقّ انسانها) است‌. خدا شنوا و آگاه است‌.  (‌دخان‌/3-6‌)

همچنین بنا به استناد به آیات مبارک قرآن، می­توان گفت  لیله‌ القدر، نه تنها، شبی است‌ که نزول قرآن بر قلب پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم آغاز گردیده است بلکه مقدرات تمام کائنات نیز تعیین می شود. آنجا که خداوند می فرمایند:

 (وَمَا أَدْرَاكَ مَا لَيْلَةُ الْقَدْرِ) (٢)

تو چه می‌دانی شب قدر کدام است (‌و چه اندازه عظیم است‌؟‌)‌.

این آیه به تنهای حکایت از آن دارد که این شب به آن اندازه سترگ است ‌که حقیقت آن فراتر از درک و فهم بشری است‌. در این شب هر گونه کار حکیمانه‌ای ( ‌که انسان را با حقیقت آشنا و به سعادت برساند، و او را از باطل و شقاوت دور گرداند، از سوی خدا) بیان و مقرّر گشته است‌. در این شب معیارها و مقیاسها و ارکان و اصولی وضع گردیده است‌. در این شب گذشته از مقدّرات افراد، مقدّرات ملّتها و دولتها و نژادها رقم خورده است و معیّن ‌گردیده است‌ که بزرگتر و بیشتر از مقدّرات افرادند . . . بلکه از این مقدّرات هم بزرگتر و بیشتر از اینها هم رقم خورده است و معیّن ‌گردیده است ‌که مقدّرات حقائق و اوضاع و دلها است‌. در صحیح مسلم و بخاری آمده است ‌که پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم فرموده ا‌ست‌:

(تحروا ليلة القدر في العشر الأواخر من رمضان ).

«‌لیله ‌القدر را در شبهای دهگانۀ آخر رمضان بجوئید». در صحیح مسلم و بخاری همچنین آمده است‌:

( من قام ليلة القدر إيمانا واحتسابا غفر له ما تقدم من ذنبه).

‌«‌کسی ‌که بیدار بماند شب قدر با ایمان و اخلاص‌، گناهان گذشتۀ او بخشیده می‌شود»‌.

البته لازم به ذکر است که این شب تنها در آیین اسلام مقدس شمرده نمی­شود هر چند  در تورات و انجيل موجود شبي به نام قدر وجود ندارد اما به جاي شب قدر در هر دو آیین شبهایی وجود دارد که از حیث روحانی بودن، مثل شب قدر، بسیار مهم است.

در آیین یهودیت، شب مقدس با اعمال مخصوص دارد كه به شب و عيد فصح يا فطير معروف است كه حضرت موسي در اين شب بني‎اسرائيل را به كارهايي وا مي‎داشتند و اين شب مقارن است با چند روز روزه گرفتن كه شباهت‎هايي به شب قدر دارد.

ولی در آیین مسيحيت، آنها به شب قدر بسیار اهمیت قایل هستند، و اين شب را مقدس می­شمارند؛ چون در باور آنها عيسي آخرين شامش را در اين شب خورد و فردايش به صليب كشيده شد و سپس زنده گشته به آسمان عروج کرد، لذا از تقدس ويژه‎اي برخوردار شد و امروز به نام عشاء رباني يا شام آخر از اهميت ويژه‎اي در جامعه مسيحيت برخوردار است. ولی آنها اين شب را شب قدر نمي‎دانند بلكه با نام‎هاي همچون عيد فصح، شب پسح يا عيد فطير معروف است و نتيجه اين كه هر چند با نگاه به روايات اسلامي شب قدر از اول خلقت عالم امكان، بوده ولي در كتاب‎هاي مقدس يهود و مسيح اثري از عنوان شب قدر ديده نشده و علت آن را تحريف‎هاي موجود در اين كتاب‎ها می­دانند و شاید اینکه چون زبان اصلي كتاب مقدس عبري بوده شايد لفظ قدر معناي ديگري داشته باشد.

ج) با توجه به مستندات موجود و نیز کمک از قاعده ریاضی، و نیز حدس قریب به یقین، شب قدر کدام روز می­تواند باشد.

قبل از پرداختن به این نکته که کدام شب می­تواند شب قدر باشد لازم است اشاره شود که بنا به نظر اکثر علمای اسلامی که از نص صریح قرآن دریافت و برداشت کرده­اند، شب قدر از اول آفرینش آدم بوده و تا آخر نیز خواهد بود. در اینجه به قول  رشيد الدين ميبدى (مفسر معروف سنى) بسنده می شود که  مى‏گويد: «برخى گفته‏اند: شب قدر، اختصاص به روزگاران پيامبرصلى الله عليه وآله بود و سپس از ميان رفت. اما چنين نيست؛ زيرا همه اصحاب پيامبر و علماى اسلام معتقدند كه شب قدر تا قيام قيامت باقى است» كشف الاسرار، ج 10، ص 559.

اما نکته دیگری، که در این مقال قصد پرداختن به آن وجود دارد، تعیین روز شب قدر است؛ همانگونه که پیشتر اشاره شد تمام کتاب آسمانی در ماه مبارک رمضان نازل شده است، با نگاهی به تاریخ نزول کتب آسمانی دیگر که نظر متفق اکثر علمای دین نیز هست،:

·         كتاب مقدس «تورات» در ششم ماه مبارك رمضان بر حضرت موسی(ع)، پیامبر رهایی بخش بنی اسرائیل از جور و ستم فرعونیان، نازل گردید.(1

·         كتاب شريف «زبور» پس از چهار صد و هشتاد و دو سال از نزول كتاب شريف «تورات» بر حضرت موسي(ع) در دوازدهم ماه مبارك رمضان بر «داوود نبي(ع)» نازل گرديد.(1) 

·         بنا به نقل نویسنده «وقایع الایام» نزول كتاب آسمانی «انجیل» بر حضرت عیسی بن مریم(ع) در روز سوم ماه رمضان واقع گردید،(1) ولی ابن كثیر با استناد به روایات صحیح، آن را روز هیجدهم ماه رمضان دانسته است.(3)

·         در اسلام نیز روایتهای زیادی در بارۀ تعیین این شب نقل گردیده است‌. بعضی­ها آن را شب بیست و هفتم رمضان می‌دانند. برخی­ها آن را شب بیست و یکم رمضان می‌انگارند. بعضیها آن را شبهای دهگانۀ آخر رمضان می‌شمارند. و برخیها آن را در رمضان به طور کـلّی می‌دانند. به هر حال لیله ‌القدر شبی از شبهای رمضان است بنا به ارجح اقوال‌.

با نگاه به اقوال فقهای اسلامی، میتوان دریافت که همه آنها متفق­النظر هستند که یکی از شبهای ده­گانه آخر رمضان شب قدر است، ولی با دقت در زمان­های نزول کتاب­های آسمانی دیگر که بنا به اقوال دقیق و محکم، روزهای ششم، دوازهم، و هجدهم است، می­توان بر اساس قاعده ریاضی آن را به احتمال زیاد، شب بیست و سوم که همان روز بیست و چهارم است دانست، و این مدت با مدت زمان نزول قرآن کریم که بیست و سه سال است نیز تجانس دارد و می­توان این روز را یک نشانه برای یافتن شبب قدر قلمداد کرد.

نتیجه­گیری

بي ترديد ماه مبارك رمضان در مقايسه با ماه‌هاي سال‌، از خصوصيتي برتر و ويژگي ممتازي برخوردار است‌. جوّ معنوي و روحاني حاكم بر فضاي اين ماه‌، از سوي گروندگان به توحيد به طور عام و مسلمانان به گونه خاص‌، انكارناپذير است. با دقت در سوره مبارک «قدر» می­توان دریافت که این دوره از زمان به این خاطر برای مسلمانان به عنوان ایام روزه­داری حکم شده است که:

1)      یادآور یک بازه زمانی خاص در طول تاریخ انسان­ها باشند.

2)      یادآور یک روز و واقعه خاص باشد که می­توان آن را «شب جشن معنوی انسان­ها به طور اعم و مسلمانان به طور اخص» دانست.

در حقيقت انتخاب چنين ایامی و نیز شبي براي نزول قرآن‌، از پيوندي ناگسستني ميان سرنوشت انسان‌ها و محتواي قرآن‌، حكايت دارد. نيز، اين پيام را به دنبال دارد كه نه تنها حيات معنوي شما انسان‌ها، بلكه زندگي مادي شما نيز با قرآن كريم‌، گره خورده‌، تقدير و سرنوشت شما انسان‌ها، با محتواي قرآن‌، آميخته است‌.( تفسير نمونه‌، آيت اللّه مكارم شيرازي و ديگران‌، ج  21، ص 156.) اهميت شب قدر، تا بدان جاست كه قرآن كريم در آيه‌اي ديگر، از آن به شب مبارك‌، يعني سودمند و جاويدان‌، نام برده است‌: "إِنَّآ أَنزَلْنَه‌ُ فِي لَيْلَه‌ٍ مُّبَرَكَه‌ٍ؛(دخان/،3) ما آن (قرآن‌) را، در شبي پربركت نازل كرديم‌ که اغلب مفسّران‌، آن را به شب قدر تفسير كرده‌اند.(همان‌، ص 147).

نویسنده دکتر محمد رضا علیزاده :دکترای فلسفه و الهیات (استادیاردانشگاه)

رییس کمیسیون فرهنگی واجتماعی شورای اسلامی شهر ارومیه