یادداشت دکتر علیزاده امامزاده رئیس شورای اسلامی شهر ارومیه :
گلگشتی در صحیفه سجّادیه
مقدّمه:
پس از واقعه عاشورا و در دوران امامت حضرت سجاد علیه السلام شرایط به گونه ای بود که فعالیت به گونه ای واضح و آشکار مصلحت نبود و پیامد چندان مفیدی بر آن مترتب نمی شد زیرا که تنگناهای اعمال شده موجب از دست رفتن امکان موجود نیز می گردید و وضعیت بدتر از قبل می شد برای همین ، امام سجاد علیه السلام با درایت و حسن تدبیر سخنان خود را در قالب دعا و نیایش مطرح می کند که به حق از ژرفنا و چگالی محتوایی بسیار بالائی برخوردارست و آموزه های زیستی و معرفتی مندرج در آنها آموزه های لازم برای برخورداری از یک زندگی اصیل و معنا دار را به کمال با خود دارد.نوشتار ذیل گلگشتی است در این کتاب معرفت افزا ...
واژگان کلیدی:
امام سجاد،صحیفه سجادیه،دعا
چکیده مقاله:
نوشتار ذیل نگرشی است اجمالی به زندگی با برکت امام سجادعلیه السلام،تاملی در صحیفه سجادیه و اشاره اجمالی به کارهای مهم و معروفی که در ارتباط با این کتاب بسیار ارزشمند انجام گرفته و اشاره ای مجمل به پاره ای از فضیلتهای اخلاقی مورد اشاره و تاکید در این صحیفه الهامی و آسمانی
متن مقاله:
بررسی تاریخ پیشوایان دین نشان می دهد که سه هدف اساسی را در نظر داشته اند و آن اهداف در یک جمع بندی کلی عبارتند از:
الف) کار فکری و فرهنگی اعم از تربیت شاگرد یا تالیف اثری مکتوب یا پاسخ گویی به سوالات اعتقادی و شبهاتی که مطرح می شد.
ب)فعالیت سیاسی
ج) تکاپوی اجتماعی
ائمه اطهار علیهم السلام به عنوان جانشینان پیامبر اکرم همواره برای نمایاندن حق و دعوت مردم به حقیقت به عدالت، تلاشی خستگی ناپذیر داشتند. برای آماده سازی مردم و هدایت آنان به سوی آرمان های الهی، پیشوایان دینی اسلام که مفسران واقعی دین و به تعبیر قرآن، «راسخان در علم» می باشند، مسئولیت تبیین و تفسیر احکام و قوانین دین را بر عهده دارند و بهترین روشنگری را در این زمینه داشته اند چون علم آنان متصل به چشمه جوشان الهی بود، علوم ناب و خالصی از چشمه سار وجود مبارک آنان جاری و موجب سیراب شدن تشنگان معنویت و حقیقت گشته است، البته شیوه های بیان آن ها در زمان های مختلف، ظاهراً متفاوت بود هر چند که روح و محتوای حاکم بر آن یکسان بود و از آبشخوری واحد سرچشمه می گرفت.
بیان حقایق دین در کلامی فصیح و بلیغ، از خصایص ائمه است علی (ع) می فرماید:
«و انا لامراء الکلام و فینا تنشیت عروقه و علینا تهدلت غصونه»؛ در حقیقت، ما فرمانروایان سخنیم. ریشه درخت سخن در میان ما استوار و محکم شده و شاخه هایش بر ما سایه افکنده است (همان، خطبه 223).
امام علی فصاحت را از ویژگی های خویش می شمارد سید رضی در مورد این که چرا امام علی سرآمد همه سخنوران است، می نویسد:
« لان کلامه، الکلام الذی علیه مسحه من العلم الهی و فیه عبقه من الکلام النبوی»، بدان جهت که بر کلام او نشانه ای از دانش خدایی و بویی از سخن نبوی است ( سیری در نهج البلاغه، مرتضی مطهری، ص 38).
در کلام امام سجاد نیز دانش الهی موج م زند و بوی خوش تعالیم و سخنان نبوی به مشام جان می رسد دعاهای امام سجاد سرشار از سوز و گذار و مشاهده جمال جمیل خداوند سبحان است، زیرا آن شوری که در دل نداشته باشد، نمی تواند این گونه اثری را خلق نماید.
گر بوَد در ماتمی صد نوحه گر آه صاحب درد را باشد اثر
سخن ترجمان دل است، « در سخن پنهان شدم مانند بو در برگ گل» کسی که عاشقی نداند توان سرودن غزل ندارد و آن که گلستان و باغ را مشاهده نکرده است، نمی تواند از طراوات گل سخن آغاز نماید.
من به سر چشمه خورشید نه خود بردم راه ذره ای بودم و عشق تو مرا بالا برد
علامه طباطبایی
هر چند زمان زندگی حضرت سجاد علیه السلام عصر اختناق بود با این وصف امام علیه السلام از ارشاد مردم و نشر احکام فروگذاری نکرد و بهر نحو ممکن، احکام اسلام را بیان می کرد و در ارشاد و هدایت مردم می کوشید.
شیخ مفید (ره) در ارشاد فرموده: فقهاء عامه از وی علومی نقل کرده اند که در حساب نمی گنجد، مواعظ و دعاها و فضائل قرآن و حلال و حرام و غزوه ها و تاریخ، از آن حضرت نقل شده که در میان علماء مشهور است، و اگر بخواهیم آنها را شرح کنیم سخن طولانی تر می شود و زمان از دست می رود.
شیعه برای آن حضرت آیات و معجزات و براهین آشکاری نقل کرده اند که این مکان مجال وسعت ذکر آنها را ندارد، و وجود آنها در کتب شیعه ما را از ذکر آنها متسغنی کرده است (ارشاد، ص 244).
شیخ طوسی در رجال خویش صد و پنجاه و شش نفر را که از آن بزرگوار نقل حدیث کرده اند شمرده است، از جمله: ابان بن تغلب، ابان این ابی عیاش، ثابِت بن دینار (ابو حمزه)، جابر بن عبدالله انصاری، یحیی بن ام طویل، فرزدق، ممنهال بن عمرو، قاسم بن محمد بن ابی بکر و ... (رجال شیخ، باب اصحاب علی بن الحسین (ع)).
این شهر آشوب در مناقب فرموده: از صحابه رسول الله (ص) جابر بن عبدالله انصاری، عامر بن وائله کنانی، سعید بن المسیب، سعید بن جهان الکنانی، مولی ام هانی، از رجال و راویان آن حضرت بودند، از تابعین سعید بن جبیر، محمد بن جبیر، ابو خالد کابلی و ... از آن حضرت نقل حدیث کرده اند، آنها بیست و پنج نفر از آنان را نام می برد (مناقب، ج 4، ص 176).
از جمله یاران و اصحاب آن حضرت، ثابت بن دینار ابو حمزه ثمالی است که دعاء معروف سحر را از آن حضرت نقل می کند و محدث قمی در مفاتیح از مصابح شیخ آورده است. او از زهّاد و بزرگان اهل کوفه بود، امام صادق علیه السلام به ابی بصیر فرمود: از من به ابی حمزه سلام برسان. « الکنی و الالقاب، مدخل ثمالی» او زمان امام صادق (ع) را نیز درک کرده است و نیز رساله حقوق را از امام سجاد علیه السلام نقل می کند مبسئط این مطلب در جلد 46 بحارالانوار به تفسیر آمده است.
نگاهی گذرا به صحیفه سجادیه:
صحيفه در لغت به معني کتاب است (جوهری، 1399، ج4، ص1384؛ ابن اثیر، 1364، ج3، ص13؛ فیروز آبادی، ج3، ص161) يا چيزي که در آن نوشته مي شود،(ابن منظور، 1405، ج9، ص186) در اصل لغت نيز به «المبسوط من الشيء» اطلاق شده است، (راغب اصفهانی،1412، ص476). برخي نيز در توضيح آن آورده اند که صحيفه به قطع هاي از پوست سفيد يا ورقي است که بر آن مي نويسند. (ابوهلال عسکری، 1412، ص 232) در قرآن کريم نيز اين واژه به صورت جمع يعني «صحف» به کار رفته است؛اگر چه جمع آن در لغت عربي به صورت صحف و صحائف و مُِصحف- به کسر و ضم- نيز آمده است(محمد بن عبدالقادر،1415، ص189):
- أَمْ لَمْ يُنَبَّأْ بِمَا فِي صُحُفِ مُوسَى (نجم:36)
- إِنَّ هَذَا لَفِي الصُّحُفِ الْأُولَى صُحُفِ إِبْرَاهِيمَ وَمُوسَى (اعلی:18 و 19)
- وَإِذَا الصُّحُفُ نُشِرَتْ (تکویر:10)
- أَوَلَمْ تَأْتِهِم بَيِّنَةُ مَا فِي الصُّحُفِ الْأُولَى (طه:133)
اما در اصطلاح: صحيفه سجاديه کتابي است شامل 54 دعا از ادعيه امام سجاد عليه السلام که بنا بر آنچه در مقدمه آن آمده است، در سال 516 هجري توسط محمد بن احمدبن عبد العزيز عکبري شنيده شده و او نيز آن را از ابومفضل محمدبن عبدالله بن مطلب شيباني دريافت کرده است، مخاطب اصلي اين ادعيه امام باقر عليه السلام و زيد يعني دو فرزند امام سجاد عليه السلام مي باشند؛ اما آنچه که باعث توجه علماي بزرگ شيعه در قرون اخير به اين کتاب شده است؛ نه از حيث سند بلکه به خاطر محتواي عالي و عمق معاني آن است که آن عبارات را جز از امام معصوم عليه السلام متصور نمي دانند، اگرچه زيديه آن را متواتر نيز مي دانند. علامه مجلسی در بحارالانوار در این باره چنین می نویسد:
و لا شک لنا في أنها من سيد الساجدين، اما من جهة الاسناد فإنها کالقرآن المجيد و هي متواترة من طرق الزيدية ايضا، و اما من حيث العبارة فهي اظهر ان يذکر فهو کالقرآن المجيد في نهاية الفصاحة (مجلسی، 1403،ج 107، ص159)
شكي نيست كه صحيفه سجاديه از امام زين العابدين عليه السلام است كه از جهت اسناد همانند قرآن مجيد است و از طريق زيديه متواتر مي باشد و از جهت عبارات همچون قرآن مجيد در نهايت فصاحت مي باشد..
ذکر اين نکته نيز لازم است که در اين مقاله هرجا از صحيفه نام برده شده است، مراد صحيفه سجاديه موجود مشتمل بر 54 دعا مي باشد.بیش از 60 شرح بر آن نوشته شده است (الذریعه، شیخ آقا بزرگ تهرانی، ج 13، ص 359-345)
همانگونه که اشاره شد از نظر بسیاری ازعالمان، صحیفه کل سجادیه از کتب مشهور و متواتر است و نیاز به سند ندارد، علاوه بر آن که دارای مضامینی عالی و از معجزه های قولی امام سجاد است؛ با این حال، محققان بررسی های ارزنده ای در مورد سند آن انجام داده اند مرحوم علامه محمد تقی مجلسی، بیش از 600 طریق عالی نقل حدیث برای آن ذکر نموده است (صحیفه به معنی پاره ای از پوست یاکاغذی است که در آن چیزی بنویسند. جمع آن صحف (و) صحائف اسن این که دعا را صحیفه نامیده اند، از روی مجاز و از قبیل تسمیه ظرف به اسم مظروف است و این که کامله وصف نموده اند، برای کمال و اهمیت آن است. (ترجمه و شرح صحیفه کامل سجادیه، سید علی نقی، فیض الاسلام)
صحیفه سجادیه همان صحیفه الهیه است که از آسمان عرفان عارف بالله و عقل نورانی سید ساجدین نازل شده، و هدف آن عبارت است از:
1- رهاندن بندگان از زندان تعلّقات و تعلیم اوج اندیشی و فرارَوی
2- فهماندن ادب عبودیت
3- قیام در خدمت ربوبیت (بحارالانوار، ج 107، ص 43)
4- بین معرف ناب و آداب و تهذیب اخلاق (آداب الصلوه، امام خمینی (ره)، ص 192)
مرحوم مجلسی در مورد وجه نامگذاری صحیفه به زبور آل محمد و انجیل اهل بیت چنین می نگارد:
« انه کما ان الزبور و الانجیل جریا من الله تعالی علی لسان داود و عیسی بن مریم، کذالک جرت الصحیفه من الله تعالی علی لسان سید الساجدین علی بن الحسین زین العابدین صلوات الله علیه؛ همان طور که زبور و انجیل از جانب خداوند متعال بر زبان داود و عیسی بن مریم جاری شد، صحیفه نیز از جانب خداوند متعال بر زبان سید الساجدین، علی بن الحسین زین العابدین جریان یافت. (بحارالانوار، ج 107، ص 61)
امام سجاد، مسایل تربیتی، فردی، اجتماعی و ایدوئولوزیکی را در قالب دعا بیان نموده است که با تفکر و تعلق در آموزه های آن، می توان به معدن معارف ناب الهی واصل شد. آیت الله مرعشی نجفی (ره) می فرماید: در سال 1353 هجری قمری نسخه ای از صحیفه سجادیه را برای مطالعه علامه معاصر طنطاوی، صاحب تفسیر «الجواهر فی تفسیر القران» مفتی اسکندر فرستادم. او در برابر این هدیه عالی و ودیعه الهی از من تشکر و سپاس گزاری کرده بود و در باره آن، مدحی سرشار و ثنایی بسیار، بدین مضنون نوشته بود که: « سلام و رحمت و برکات خدا بر شما باد. نامه گرامی ، مدتی پیش به ضمیمه کتاب صحیفه از سخنان امام زاهد اسلامف علی زین العابدین بن امام حسین شهید (ع) ریحانه مصطفی (ص) رسید. کتاب رابا دست تکریم دریافت داشتم و آن را کتابی یگانه یافتم که شامل و فراگیر دانشها و معارف و حکمت هایی است که در هیچ کتابی جز آن یافت نمی شود. به راستی این از بدبختی و بد اختری است که ما (عالمان اهل سنت) تا کنون، بر این اثر گررانبها و گرانسنگ و گوهر بر جای مانده و جاویدان و پایدار از بر جای مانده های هویت نبوت و خاندان پیامبر، دست نیافته ایم. من هر گاه این کتاب را مطالعه کردم و در مفاهیم بلند آن اندیشیدم، آن را کتابی یافتم فراتر از کلام مخلوق و فروتر از کلام خالق. براستی که چه کتاب نیکویی است. خداوند به شما در برابر این پیشکش عالی، بهترین پاداش را بخشد و به نشر دانش و ارشاد توفیق دهد. ( اسرار خاموشان «شرح صحیفه سجادیه، محمد تقی خلجی، ص 137 و 138)
برخی مباحث صحیفه به قرار زیر است:
1- مسایل اعتقادی « توحید خالص، اسماء الله، نبوت و مباحث مربوط به نبی مکرم و آل پیغمبر، امامت، معاد» 2- اسلام 3- فرشتگان 4- مباحث اخلاقی 5- عبادت 6- ذکر و دعا 7- سیاست 8- اقتصاد 9- مسایلی درباره انسان و جهان 10- مسایل اجتماعی 11- علم 12- تاریخ 13- مسایل مربوط به بهداشت و سلامتی جسمی و آرامش روانی 14- مسایل نظامی و ... ( الدلیل الی موضوعات الصحیفه السجادیه، محمد حسین المظفر)
صحیفه سجادیه دریایی از لطایف روحی و حقایق الهی و درس بزرگی از مکارم و فضایل اخلاقی و انواع خیر و نیکی و طرق مختلف عبادت و مشحون از حقایقی است که به ما می آموزد تا چگونه درهای سعادت را به روی خویش بگشاییم و در شداید و مهمات و مشکلات چگونه به درگاه باریتعالی پناه ببریم و حوائج خود را از او بخواهیم و به تعبیر « شیخ سبط ابن جوزی» روش سخن گفتن با خدا را به ما می آموزد و «بنده» را از این موهبت برخوردار می سازد که با خدای خود که اصالتاً و بالذات منشأ تمامی کمالات می باشد گفتگو نماید، رازهایش را با او در میان نهد و نیازهایش را از او بخواهد و این خود فی نفسه توفیقی بس بزرگ برای آدمی خاکی است. آنگونه که حضرت سجاد (ع) می فرماید: « یا من ذکره شرف لذاکرین».
دعاهای صحیفه عبارتند:
دعا در ستایش و حمد و ثنای خداوند عزوجل، در مقام فروتنی و تذلل به پیشگاه الهی و پناه جستن به درگاه او، دعا در تضرع و زاری، در اصرار بر طلب رحمت، در عذرخواهی، در پرواپیشگی از خدا، درود بر محمد و آل او (ص)، درود بر حمله عرش، طلب رحمت بر آنانکه به پیامبران الهی ایمان آورده اند و بر صحابه و تابعین، دعا درباره پدر و مادر، دعا برای اولاد، دعا درباره همسایگان و دوستان، درحق نگهبانان مرزها، دعای آن حضرت درباره خود و خاصان خود، در دفع شر شیطان، دعای آن حضرت در پناه جستن به خدا، در طلب حوائج، در طلب عفو از گناهان و رحمت، در طلب پوشیدن عیبها و محفوظ ماندن از آنها، دعا در روزی و یاری از خدا بر ادای دین، دعا در مکارم الاخلاق، دعای آن حضرت در طلب خیر و رفع غمها و شداید، در دفع مکر دشمنان و دفع بلیات، دعای آن حضرت هنگام صبح و شام، در هنگام بیماری، دعا به وقت شنیدن بانگ رعد، دعای آن حضرت هنگام یاد کردن از مرگ و به هنگام ختم قرآن و نگاه کردن به ماه نو و هنگام فرا رسیدن ماه مبارک رمضان، در وداع ماه رمضان، در عیدین ( فطر واضحی) و جمعه، در روز عرفه، و دعا در ایام هفته و ...، و این گوشه ای از حقایق و لطایفی است که به صورت دعا در صحیفه سجادیه آورده شده است.
دعاهای صحیفه علاوه بر حسن بلاغت و کمال فصاحت بر عالیترین مضامین و عبارت و علوم الهی مشتمل است. زیبایی، شکوه و قدرت روحی که در تغغیرات روح پرور آن به کار رفته؛ و طرق مختلفی که در اوقات گوناگون در مقام فروتنی و توسل به پیشگاه الهی و درود و ثنا بر خداوند انتخاب شده، و روش آن در طلب عفو و کرم خداوندی، خود بالاترین شاهد دلیل است بر آنکه صدور آن از مقام امام معصوم قطعی است و احدی دست رد و انکار بر آن ننهاده، و فروغش بر اکناف جهان گسترده؛ تا آنجا که هرگز شک و تردید در آن راه ندارد. و گوهری است از معدن علوم امام سجاد (ع)، وو ثمره ای است که بر درخت معارف آن حضرت پرورده شده است.
از طرفی رجال مشهوری که به ذکر اساتید آن پرداخته و کثرت اساتید که همه آنها به امام سجاد صلوات الله علیه و علی آبائه و ابنائه الطاهرین متصل می گردد خود دلیل گویایی بر اصالت این کتاب گرامی می باشد.
بزرگان مصنفین این فن و روات ثقه به اساتید متعدد خود همگی به امام زین العابدین (ع) می پیوندد از آن کتاب روایت کرده اند بطوریکه هیچ یک از کتب ادعیه معتبره از آن خالی نیست.
علاوه بر نسخه ای که نزد امام محمد باقر (ع) موجود بوده نسخه ای نیز نزد زید شهید بوده است و همانطور که در ابتدای آن ذکر گردیده پس از وی به اولاد او و سپس به اولاد عبدالله بن حسن مثنی منتقل شده است.
علماء و دانشمندان در میان سایر کتب حدیث به مزایا و مزامین درخشان کتاب صحیفه بردند و مورد توجهش قرار دادند و بر استنساخ و مقابله و گرفتن اجازه در روایت آن همت گماشتند که می توان به شرح شیخ بهایی که به نام «حدائق المقربین» خوانده می شود اشاره کرد؛ و از میان همه شروح عالیترین و نفیس ترین تفصیلی که بر صحیفه شریفه نگاشته گردیده است شرح « سید علیخان مدنی شیرای» صاحب کتاب سلافه العصرفی ادباء العصر و الدرجات الرفیعه فی طبقات الشیعه و غیر اینها را می توان نام برد که با چاپ سنگی در یک مجلد به قطع بزرگ تنظیم یافته و تایپ شده آن در سالهای اخیر در چند مجلد به چاپ رسیده است.
همچنین آثار تدوین شده دیگری با عنوان صحیفه از ادعیه امام سجاد (ع) به چاپ رسیده است که بنا به نقل سید محسن امین در « اعیان الشیعه» عبارتند از:
الف) صحیفه ثانیه سجادیه: گرد آورده شیخ محمد بن حسن حر عاملی در این شرح که تنها به قسمتی از ادعیه ای که در صحیفه کامله ذکر نشده اکتفا شده و بسیاری از دعاها دیده نمی شود. این شرح دوبار، یکبار با چاپ سنگی و یکبار نیز با حروف چینی به چاپ رسیده است.
ب) صحیفه ثالثه سجادیه: که به وسیله میرزا عبدالله اصفهانی معروف به افندی صاحب کتاب ریاض العلماء جمع آوری شده است وی نیز آنچه را که ابن حر عاملی در استدراکات خود در صحیفه ثانیه از قلم انداخته ذکر کرده است، و آن نیز با چاپ سنگی به طبع رسیده است.
ج) صحیفه رابعه سجادیه: که توسط میرزا حسین نوری (ره) تدوین شده و به صورت چاپ سنگی منتشر شده است.
د) صحیفه خامسه سجادیه: توسط سید محسن امین تدوین شده و در استدراک آن، آنچه را که در صحیفه کامله ذکر نشده و آن قسمت از ادعیه که در صحیفه ثانیه و ثالثه و رابعه ذکر نشده، آورده شده است.
هر یک از مباحث مذکور دارای زیر مجموعه های خاص خود است امام سجاد در همه موضوع ها، یا شیوه های ابتکاری و خلاقیتی منحصر به فرد، تصویر روشنی از معارف اسلامی و جامعه اسلامی زمان خویش را ارایه می دهد و تکلیف مسلمانان را بیان می نماید. بعضی از دعاها ان قدر پر مغز و عمیق و آموزنده است که می توان مکتب اخلاقی اسلام را در آن استنباط کرد محققان اسلامی دعای مکارم الاخلاق (دعای بیستم صحیفه) را بهترین نمونه برای معرفی مکتب اخلاقی اسلام شمرده اند. (فلسفه اخلاق، مرتضی مطهری، ص 20)
معنا شناسی واژگان صحیفه سجادیه
برای صحیفه سجادیه چند کتاب ترجمه لغات نگاشته اند، از جمله:
1- حل لغات الصحیفه سجادیه، اثر محمد باقر بن محمد شفیع منجم (تحقیق و نشر: موسسه پژوهش و مطالعات عاشورا) که به توضیح بعضی از لغات و فرازهای دعا پرداخته است.
2- فرهنگ صحیفه سجادیه نوشته منصور خاکسار (انتشارات نبوغ) در این کتاب به ترجمه های متعدد از هر واژه پرداخته شده است.
3- لغت نامه صحیفه سجادیه: مرکز تحقیقات رایانه ای حوزه علمیه اصفهان، به ترجمه بسیاری از لغات صحیفه در ذیل هر فراز پرداخته است.
مرحوم علامه شیخ آقابزرگ تهرانی در کتاب «الذریعه الی تصانیف الشیعه» به چهار کتاب دیگر شرح لغات، اشاره کرده است. که عبارتند از: الازهار اللطیفه فی شرح مفردات الصحیفه، سید محمد رضا اعرجی حلی (الذریعه، ج 1، ص 535). لغات صحیفه سجادیه، محمد عبدالباقی (الذریعه، ج 13، ص 357)، حل لغات الصحیفه السجادیه (اردو)، مولوی سید اختر حسین عظیم آبادی هندی (الذریعه، ج 7، ص 72). تبیان اللغه، میرزا محمد علی چهاردهی رشتی نجفی (الذریعه، ج 3، ص 333).
از ترجمه های فارسی صحیفه می توان به ترجمه علامه شعرانی، حکیم الهی قمشه ای، جواد فاضل، فیض الاسلام، تقدسی نیا، انصاریان با ویرایش حسین استاد ولی اشاره کرد که ترجمه اخیر با توجه به بازنگری ویراستار کاردان آن از دقت افزونتری برخوردار است.
از ترجمه های انگلیسی آن نیز می توان به ترجمه « ویلیام سیتیک» استاد مطالعات دینی دانشگاه استونی بروک و ترجمه خانم دکتر فریده مهدوی دامغانی اشاره کرد.
جلوه های زیبا از صحیفه
الف- هماهنگی با قرآن
قرآن کریم بعد از بسم الله الرحمن الرحیم، با کلمه «الحمدالله» آغاز می شود. صحیفه سجادیه نیز با کلمه «الحمدالله» شروع می شود؛ زیرا حمد خدا کلید ذکر الهی است ( الحمد الله الذی جعل الحمد مفتاحاً لذکره، نهج البلاغه، خطبه 156). امام سجاد (ع) می فرماید: « الحمدالله الاول بلا اول کان قبله، والاخر بلا آخر یکون بعده»؛ سپاس خداوند را که نخستین موجود است و پیش از او هیچ نبود و آخرین موجود است و پس از او هیچ نباشد.
در بدایت ،بدایت همه چیز در نهایت نهایت همه چیز
حکیم نظامی
از نظر محتوا، رابطه ای عمیق بین قرآن و صحیفه وجود دارد و برای همین است که بزرگان، دعا را قرآن صاعد خوانده اند.
رمز این هماهنگی آن است که علوم ائمه از منبع فیض الهی است، و چون قرآن و صحیفه سرچشمه ای واحد دارند، تعالیم آن دو هم آهنگ و موافق یک دیگر است.
دعای اول صحیفه با حمد الهی آغاز می شود و با نام مبارک « حمید» به پایان می رسد. اما در این دعا، خداوند را به خاطر نعمت های فراوانش حمد می نماید و از خداوند متعال حمدی را درخواست می کند که صعود به اعلی علیین، هم نشینب با فرشتگان و پیامبران از آثار ارزشمند آن است.
همت و ژرف اندیشی امام زین العابدین در جمله ای زیبا، این گونه ظاهر می شود: « الحمد الله ... حمداً سائر الحمد یفضل سائر الحمد کفضل ربنا علی جمیع خلقه»، حمد خدا را ... حمدی از سایر حمدها برتر، به اناره برتری پروردگار ما از سایر آفریدگان.
با تفکر در برتری خداوند بر مخلوقات؛ خداوند که وجود مطلق و بی نهایت است، به گستره بینش الهی امام پی می بریم. در پایان دعا آنچه را که آرزوی همه اولیای الهی است، از خدا درخواست می کند و یاد شهیدان را زنده می کند.
« و نصیر به فی نظم الشهداء بسیوف اعدائه، انه ولی حمید»؛ خداوند را سپاس ...؛ آن گونه سپاسی که در سلک شهیدان قرار گیریم، آنان که با شمشیرهای دشمنان خدا کشته شدند.
ب- بیان و نظم مطالب
مطالب صحیفه با نظم خاص و سیر طبیعی بیان شده است با مطالعه آن، این مطلب به خوبی شهود می گردد. در این جا دعای دوازدهم را به عنوان نمونه ذکر می کنیم امام سجاد در این دعا، به درگاه الهی عرضه می دارد:
خدایا سه چیز مرا از سوال تو باز می دارد:
1- فرمانی که تو دادی و من هم در اطاعت کندی نمودم.
2- نهی کردی و من سوی نهی تو شتافتم.
3- نعمت بخشیدی و من در سپاس گذاری آن کوتاهی کردم.
سپس امام زین العابدین افزود:
و مرا در سوال کردن از او، تفضل تو بر کسی که روی به تو آورد و با گمان نیکو سوی تو آید، ترغیب می کند.
بعد عرضه می دارد:
« فها انا ذا، یا الهی، واقف بباب عزک وقوف المستسلم الذلیل»؛ اینک من به درگاه عزت تو مانند بنده فرمانبردار و ذلیل ایستاده ام و مانند مردم مستمند با شرمساری از تو مسالت می کنم.
این جاست که پیوند عقل و منطق با ذوق وعاطفه و پیوند عقلانی با خاکساری به درگاه الهی، تصویری جذاب از دعا را ترسیم می نماید که هم بعد بینش و عقل انسان اقناع می شود و هم جنبه گرایش و عاطفه انسان سیراب می گردد.
ج) آسیب شناسی دقیق صفات نیکو
ادعیه معصومان به طور عام و صحیفه سجادیه به طور خاص، نقطه های ضربه پذیر انسان را یادآوری می نمایند. بعضی از صفات پسندیده دارای مرز دقیقی با صفات نا پسند هستند و این نکته انسان را وا می دارد که حدود صفات را به خوبی بشناسد، تا از حد خارج نشود این نکته در دعاهای امام با ظرافت خاصی بیان شده است، که به ذکر چند نمونه از آنها در دعای مکارم الاخلاق می پردازیم:
1- تکبر: « و اعزنی و لا تبتلینی بالکبر»؛ بارالها به من عزت نفس عطا فرما و به کبر مبتلا مکن.
امام، پس از درخواست عزت نفس از ابتلای به کبر سخن می گوید زیرا ممکن است عزت نفس در روحیه بعضی از افراد، از مرز خود تجاوز کند و آدمی را دچار خود بزرگ بینی و کبر نماید.» (شرح دعای مکارم الاخلاق، محمد تقی فلسفی، ج 1، ص 148-149)
عزت نفس حالتی است معنوی که نمی گذارد انسان مغلوب شود. (المفردات فی غریب القرآن، الراغب الاصفهانی).
انسان عزیز، انسانی قوی و آزاده است. در قرآن، این صفت به عنوان مدح ذکر شده است. « و الله العزه و لرسوله و للمومنین». ( سوره منافقون، آیه 8)
2- عجب: « و عبدنی لک و لا تفسد عبادتی بالعجب»؛ و توفیق عبادت ده و به خود پسندی، عبادت مرا فاسد مکن.
بالاترین درجه انسان این است که عبد حقیقی خدا باشد عبودیت طریق رسالت است در تشهد می خوانیم: اشهد ان محمداً عبده و رسوله. عبودیت مقدم بر رسالت آمده است.
در حدیث آمده است: «العبودیه جوهره کنهها الربوبیه» (مصباح الشیعه، باب دوم)
بنده او شو که به یک التفات سلطنت هر دو جهانت دهند
عبودیت با این همیت، دیوار به دیوار عجب است خطری که عبد را تهدید می کند، عجب و خودپسندی است عجب از صفاتی است که موجب هلاک انسان می شود حدیث زیر در دلالت بر این مطلب بسیار گویاست:
« عن النبی: اوحی الله تعالی الی داود: یا داود: بشر المذنبین و انذر الصدیقین قال: کیف ابشر المذنبین و انذر الصدیقین؟ قال: یا داود: بشر المذنبین بانی اقبل التوبه و عفو عن الذنب، و انذر الصدقین ان یعجبوا باعمالهم فانه لیس عبد یعجب بالحسنات الا هلک.» (سفیفه البحار، شیخ عباس قمی، ج 2، ص 161)
رسول اکرم فرمود: خداوند به داود وحی فرستاد: به گناهکاران مژده بده و مومنان راستین را اعلام خطر کن.
عرض کرد: بارالها: چگونه به عاصیان مژده دهد و صدیقان را انذار نمایم؟
فرمود: به گنهکاران مژده بده که من توبه را می پذیرم و گناه را می بخشم، و صدیقان را بترسان از این که بر اثر حسناتی که انجام داده اند، دچار عجب شوند؛ زیرا هیچ بنده ای نیست که به حسنات خود ببالد الا این که هلاک خواهد شد.
با توجه به خطر عجب، معلوم می شود که امام چه زیبا آفت عبادت را شناسانده است و از خداوند متعال می خواهد که گفتار عجب نگردد.
3- منت نهادن: « و اجر للناس علی یدی الخیر و لا تمحقه بالمن»؛ و با دست من، بر مردم جاری کن و به منت نهادن، آن را ضایع مساز.
در این جا آفت کارهای خیر برای مردم، منت نهادن ذکر شده است که با آیات قرآن هم خوانی دارد: « یا ایها الذین آمنوا لا تبطلوا صدقاتکم بالمن و الاذی.» (سوره بقره، آیه 264)
4- فخر فروشی: « وهب لی معالی الاخلاق واعصمنی من الفخر»؛ و به خوی نیک آراسته ام دار و از فخر فروشی حفظ کن.
بعثت رسول اکرم برای تکمیل مکارم الاخلاق بوده است فرق محاسن اخلاقی با مکارم اخلاق این است که: محاسن اخلاقی را به «خوی خوب و پسندیده» و مکارم الاخلاق را به « بزرگواری و کرامت نفس» معنا نموده اند؛ و فرق است بین بزرگی و بزرگواری.
در روایت، مصدق هایی برای هر دو ذکر شده است، در حدیث آمده است: « قلت لابی عبدالله ما حد حسن الخلق؟ قال: تلین جانبک تطیب کلامک و تلقی اخاک ببشر حسن» ( معانی الاخبار، ص 253، به نقل از: شرح دعای مکارم الاخلاق، ص 195)
در این روایت، سه صفت برای اینکه فردی حسن خلق داشته باشد، ذکر شده است:
1- برخورد نرم با مردم.
2- کلام خوش
3- خوش رویی با برادر مومن
انسان ممکن است توفیق عبادت پیدا بکند، ولی عجب و غرور آفتی است که این را از درون می پوساند. امام می فرماید: مبادا عجب گرفتار بکند و عبادت من به وسیله عجب از درون فاسد بشود سپس حدوثاً و بقاءً مدد ما باش. « عبدنی لک و لا تفسد عبادتی بالعجب».
بحث دیگر هم مربوط به ارائه خدمات نسبت به جامعه است زیر مجموعه های کارهای اجرائی مشمول این بخش از دعای امام سجاد (ع) اند. حضرت عرض می کند: خدایا، آن توفیق را بده که خیر دست به من مردم برسد، شئون علمی و عملی من به سود جامعه مصرف بشود.
در دعاهائی که در ماه مبارک رمضان می خوانیم: « واجعلنی ممن تنتصر بهدایتک ولا تستبدل به غیری» از همان قبیل هست، منتها در اجرای خیر. خدایا. تو که به مردم خیر می رسانی، بندگانت را تامین می کنی آن توفیق را به من بده که من مانند دریا، خیر داشته باشم، به همه برسد: می فرماید: مردم، نه بندگان؛ چه تو را بپرستند، چه تو را نپرستند، خدایا. آن توفیق را بده که به دست من به آنها خیر برسد. معنایش این است که آدم جهانی فکر می کند. امام سجاد (ع) عرض می کندک خدایا. ما را مظهر یک چنین نامی مکن، واظهر علی یدی الخیر للناس، نه لمسلمین.
گاهی انسان این توفیق را دارد که به جامعه خیر می رساند، ولی گرفتار غرور می شود، منت می گذارد. وقتی که منت گذاشت، خیر خودش را باطل می کند. «لا تبطلوا صدقاتکم بالمن والاذی»؛ امام سجاد (ع) از ذات اقدس اله درخواست می کند: « ولا تمحفه بالمن». مبادا بر کسی منت بگذارم و کار خودم را باطل بکنم.
حسین بن علی (ع) از جدش نقل می کند: « ان الله سبحانه و تعالی یحب معالی الامور و یکره سفسافها» خدای سبحان همت های بلند، فکرهای بلند، روحیه های بلند، اندیشه ها و انگیزه های والا و بلند را دوست دارد و همت های پست را دوست ندارد.
وجود مبارک امام سجاد (ع) در آن دعا به خدا عرض می کند: پروردگارا. «وهب لی معالی الامور» آن همت های بلند، آن فکرهای بلند، آن اندیشه ها و انگیزه های بلند را به من ببخش؛ ولی: « واعصمنی من الفخر». آفت مقام بلند، افتخار است. مرا از این آسیب نجات بده. به مقام والا برسیم، ولی فخر نکنم. یعنی در واقع این میوه شاداب و شیرین از درون آسیب نبیند.
نتیجه:
ز جوی حسن تو خوبان سبو سبو برده به تشنگان ره عشق کرده سقائی
خوشا سعادت آن تشنگان که راه برند به اصل چشمه و آب خوش گوارائی
برای رسیدن به نتیجه مطلوب بهترین راه ، انتخاب مسیری است که به سرچشمه منتهی می شود چرا که از هر گونه شائبه ای مبرا می باشد و هیچگونه آمیختگی در آن نیست و "صحیفه" به عنوان کلام ولی الله معصوم و حجت خدا بر بندگان زلال ترین مفاهیم و آموزه های زیستی ،معرفتی و اخلاقی و همچنین مفید ترین ره توشه ها را برای زندگی اصیل و حیات ابدی با خود دارد و چگونه سخن گفتن،راز گوئی و نیاز خواهی از خداوند را به بهترین صورت تعلیم می دهد.باشد که جرعه هائی از این چشمه سار بهشتی برگیریم و به کار بندیم بمنه و رحمته
چون به ما بوئی رسانیدی از این سر مبند این مشک را ای رب دین
فهرست منابع و ماخذ:
1- قرآن کریم
2- نهج البلاغه
3- صحیفه سجادیه
4- معانی الاخبار
5- بحارالانوار، علامه مجلسی
6- زندگانی علی بن الحسین، دکتر سید جعفر شهیدی
7- سیری در نهج البلاغه، استاد مطهری
8- مفردات، راغب اصفهانی
9- الدلیل الی موضوعات الصحیفه السجادیه، محمد حسین مظفر
10- آداب الصلوه، امام خمینی
11- شرح دعای مکارم الاخلاق، محمد تقی فلسفی
12- مصباح الشریعه
13- سفینه البحار، شیخ عباس قمی
14- الذریعهالی تصانیف الشیعه، شیخ آقا بزرگ تهرانی
15- زیباترین روح پرستنده، دکتر علی شریعتی
16- فلسفه اخلاق، استاد شهید مطهری
17- ترجمه و شرح صحیفه سجادیه، سید علی نقی فیض الاسلام
18- الکنی و الالقاب، شیخ عباس قمی
19- اسرار خاموشان، محمد تقی خلجی
20- ارشاد، شیخ مفید
21- رجال، شیخ طوسی
22- مناقب، ابن شهر آشوب
23- ترجمه صحیفه سجادیه، ویلیام چیتیک
24- اعیان الشیعه، سید محسن امین
25- تحف العقول
الحمد لله رب العالمین