بحران آبی دریاچه ارومیه: (Water Crisis in the Lake Urmia)

دکتر ميرعلی محمدی، استاد دانشگاه و عضو هیئت علمی دانشگاه ونماینده دانشگاه ارومیه  شورای اسلامی شهر اروميه در ستاد احیاء دریاچه ارومیه:

نجات آب، نجات زندگي است. پس بياييد زندگيمان را نجات دهيم. قطره قطره آب، لحظه لحظه زندگي است. پس بياييد لحظه هايمان را هدر ندهيم.

دریاچه به عنوان بزرگ ترین پهنه آبی بر اکوسیستم کلان کشور، منطقه و با تعاریف امروز دنيا تأثیر معنی داری دارد. دریاچه ارومیه در زمان پرآبی حدود ۳2 میلیارد مترمکعب آب داشت و در شرایط اکولوژیک که به این صورت تعبیر شده که موجود زنده ای مانند آرتمیا بتواند در آن به زندگی خود ادامه دهد، یعنی غلظت نمک حدود ۲۲ تا ۲۳ درصد باشد، با سطح کاهش یافته موجودش باید حداقل ۱۴ تا ۱۵ میلیارد مترمکعب آب داشته باشد. سطح کاهش یافته موجود یعنی جنوب درياچه که سمت آبریز زرینه رود، سیمینه رود، گدارچای و ...... است، چیزی در حدود ۱۳۰۰ کیلومتر مربع از رسوب پرشده و دیگر دریاچه نیست. حدود ۴۱۰۰ کیلومتر مربع از سطح باقی می ماند که باید احیاء شود و به ۱۴ میلیارد مترمکعب حداقل برسد. در ابتدا همه درباره دریاچه صحبت می کردند اما بررسی های جدی علمی انجام نشده بود.

بنا به دستور رياست محترم جمهور، به رياست معاون اول رئيس جمهور و با دبيری آقای دکتر کلانتری، ستاد ملی احیای درياچه اروميه با محوریت دانشگاه های صنعتی شریف، ارومیه، تبریز، صنعتی اميرکبير و تربیت مدرس تشکيل گرديد. آقای دکتر کلانتری با توجه به دانش و تجربه ای که در شناخت روحیات، فرهنگ، آداب، رسوم، روش های کشاورزی و از همه مهم تر شناخت سیستم های آبیاری منطقه دارند اگر در روند اجرایی احيا اختلال ايجاد نشود و دستگاه های باور داشته باشند، انشاءالله موفق خواهند بود و همه هم بايد کمک کنيم. در دولت قبل 19 موضوع مطرح شده بود که به طرح های 19 گانه احيای درياچة اروميه موسوم بود. ولی متأسفانه اين طرح ها بصورت ظاهری مطرح شد و قابليت اجرایی پيدا نکرد. خوشبختانه در طی حدود شش ماه و اندی که این ستاد تشکیل شده است، تقریباً اکثر صاحب نظران داخلی در کمیته های این ستاد مشغول به کار شدند و همین طور صاحب نظرانی از محققين خارجی نيز در جلسات شرکت کردند. به گو نه ای که بیش از ۴۰ دانشمند خارجی که در احیای دریاچه هایی همچون آرال، گریت سالت لیک، آونزلیک و غيره سهیم بوده اند و آن دریاچه ها را تا حدودی احیا کرده بودند، با ستاد احیای درياچة اروميه همکاری کردند خوشبختانه به جمع بندی نهایی رسیده شد و بسته پيشنهادی به هيأت محترم دولت ارائه شد و پس از تصويب به مورد اجرا گذاشته می شود.

علت خشک شدن دریاچه اروميه مشخص است، ميزان حجم آبی که باید به دریاچه برسد تا بحال نرسیده است. نرسیدن این آب بخشی به دلیل برداشت های اضافه و تجاوز بشر به حقوق محیط زیست بوده است، بخشی هم ممکن است به دلیل تغییر در الگو و پراکنش بارشها، تغييرات اقليم و ..... بوده باشد. البته قبل از اینکه این تغییرات اقلیمی پیش بیاید، قابل پیش بینی بود که دریاچه خشک خواهد شد، برای اینکه ما سدهای زیادی ساختیم و در نتيجه به توسعه کشاورزی دامن زدیم، طبق آخرین بررسی هایی که به عمل آمده است، در سال ۱۳۵۷ نزدیک به سیصد هزار هکتار سطح زیر کشت در دشت های حوضه آبریز دریاچه از کوه سبلان تا کوه های ترکیه بوده است، که این مقدار به حدود ۵۲۰ هزار هکتار فعلی رسیده است. یعنی ۲۲۰ هزار هکتار به آن اضافه شده است. مهمتر از این، نوع و الگوی کشت نيز عوض شده است، یعنی کشت هایی که آب کمی برداشت می کرد مثل جو، گندم یا انگور جایشان را به کشت های پرمصرف آب داده اند مثل چغندر، ذرت، درخت سیب و غيره. لذا مصرف آب حدود بیش از دو برابر شده در حالی که سطح زیرکشت حدود 7۰% افزایش پیدا کرده است. امروزه جمعیت اضافه شده، صنعت رشد کرده و مصرف آب شهری و روستايي هم بدان اضافه شده است که البته در قياس با مصرف کشاورزی خیلی معنی دار نیست. بخش عمده آب را کشاورزی مصرف کرده، بخشی هم در سالهای اخیر با توجه به اینکه آب آبی (Blue Water) کم شده و آب سبز (Green Water) زیاد شده و در نتیجه روانآب ها کاهش پیدا کرده است، و اگر عوامل مؤثر بر سوء مديريت های سازمان های ذيربط را بدان اضافه کنيم، اینها همه دسته عوامل خشک شدن دریاچه اروميه را تشکيل داده است. توضيح اینکه، آب سبز آبی است که برای توسعه کشت دیم و جنگلها و مراتع استفاده می شود و بشر دخالتی در آن ندارد. آب آبی با حفر چاه ها و بستن سدها و برداشت از آبهای جاری رودخانه ها برای مصرف برداشت می شود.

روانآب های ما همان طور که اشاره کردم کم شده و در نتیجه تزریق به آبهای زیرزمینی کم شده، ورود به دریاچه کم شده و حوزه دریاچه چیزی حدود ۳۳۰ میلیمتر در سال بارش دارد و ۱۰۵۰ میلیمتر در سال تبخیر دارد. عمق متوسط دریاچه هم حدود 5/6 تا ۷ متر بوده است. ما به التفاوت ۷۰ سانتیمتر بین بارش و تبخیر ده ساله، دریاچه را از بین برده است. الان دریاچه اروميه کمتر از دو میلیارد مترمکعب آب دارد که از ۳2 میلیارد مترمکعب، با حداکثر ۱۴ میلیارد مترمکعب سطح اکولوژیک درياچه را می توان احيا کرد. این ها نتیجه بررسی هایی است که اساتيد ما از تمام دانشگاه ها انجام داده اند که لازم می دانم از اساتيد دانشگاه صنعتی شریف، دانشگاه ارومیه، دانشگاه تبریز، دانشگاه تربیت مدرس، دانشگاه صنعتی امیرکبیر، دانشگاه تهران و بقیه اساتيد از دانشگاه های دیگر که در جلسات کارگروه های مختلف ستاد احيا شرکت نموده و اظهار نظر می کردند تشکر کنيم، چون کار علمی بسیار پیچیده و زیبایی را در این چند ماه انجام داده اند. امیدوار هستیم با موفقيت در احيای دریاچه ارومیه نسخه آن بتواند بر بقیه دشت های بحرانی موجود کشور بعداً جاری و عملياتی شود.

الان دریاچه اروميه دارای حجمی حدود دو میلیارد مترمکعب در سطح حدود ۱۸۰۰-۱۹۰۰ کیلومتر مربع است که بایستی به ۱۴ میلیارد در سطح حدود ۴۱۰۰ کیلومتر مربع برسد که ما مشکلات اکولوژی و زیست محیطی را در حوزه دریاچه نداشته باشیم. در حال حاضر در حاشيه دریاچه اروميه پتانسيل به برخاستن طوفان های نمک فراهم است. جالب است چیزی که زندگی مردم را به خطر می انداخت به مردم اطلاعاتی داده نمی شد. تنها کسانی که از خشک شدن دریاچه بیگانه بودند مردم بودند که ضررهایش را می دیدند. الان سایت ستاد احيا مربوط به دریاچه (ulrp.sharif.ir) تمام اطلاعاتی که در مورد دریاچه، تمام اقدامات و مطالعاتی که درحال انجام است، فعال شده است و مردم می توانند به آن مراجعه کنند. کسانی که در ایران و در اقصی نقاط دنیا در مورد دریاچه نظری داشتند نظریات آن ها جمع آوری شده، بررسی شده خیلی از آنها از نظر علمی رد شده و برخی پذیرفته شده و ما امیدواریم که انشاالله راهکاهای پيشنهادی به نتيجه برسد. حال که بسته پيشنهادی به تصويب هيأت محترم دولت رسيده و با ابلاغ آقای رئیس جمهور، عملیات اجرایی احيای دریاچه اروميه آغاز شده است. ضمن تشکر از جناب آقای رییس جمهور، اميدوار هستيم ايشان همچنان به قول خود پايبند بوده و بدان عمل کنند البته بنده شخصاً شنيده ام و بارها توسط آقای دکتر کلانتری نيز اعلام شده است که احیای دریاچه با هیچ مشکل مادی روبرو نخواهد شد.

البته راهکار های پيشنهادی 24 گانه بصورت عمومی و کلی مطرح شده اند که 18 مورد اجرايي است و توسط دستگاههای اجرایی ذيربط انجام خواهد شد و 6 مورد مابقی مطالعاتی و پژوهشی است که متأسفانه تکليف آنها معلوم نيست. دغدغه ما بويژه مردم منطقه اين است که بدون پرداختن به موضوعات علمی مديريت و کنترل پروژه مرحلة اجرايي آغاز شود و نتيجه منجر به شکست شود. زيرا کار بسيار گسترده و عميق است و نياز به تعدادی تيم کاری مشخص و با تخصص بالا نياز است که ضمن ارائة برنامه های سناریو گونه برای هر راهکار نسبت به ارزيابی و پايش ماهيانه اقدام شود. در غير اين صورت متأسفانه برخی از عمليات اجرایی بلند مدت بی نتيجه بوده و بلااثر گردد و آنگاه بعد از چند سال به پشیمانی منجر شود که ديگر فايده ای نخواهد داشت.

جای بسی خوشحالی است که در این بحران، دانشگاه ها تا اندازه فعال شده اند و بدون پژوهش و تحقیق نباید تصمیم گیری کرد، بعد از اینکه طرحی که دانشگاه ها تقدیم هیات دولت می کنند و در آنجا تصویب می شود، چقدر تشریفات طول می کشد یعنی ما می توانیم امیدوار باشیم کار بلافاصله شروع شود. طبيعتاً بايستی بخشی از کارهای اجرایی بلافاصله شروع شود. همان گونه که عرض کردم، کارهای اجرایی به مطالعات تفصیلی بیشتری نیاز دارد و بخشی از کارهای اجرایی باید همین حالا شروع شود، و جمع بندی ها به سمع و نظر دولت محترم برسد. البته دولت کارگروهی به ریاست معاون اول رئیس جمهور تشکيل داده که متشکل از ۶-۷ نفر از اعضای دولت هستند که جناب آقای دکتر کلانتری نيز دبیر آن کارگروه هستند و گزارشها مرتب به آن کارگروه ارائه می شود و فکر می کنم پس از شروع عمليات اجرایی، البته حداقل زمان احیاء دریاچه ۱۰ تا ۱۲ سال طول می کشد و این نیست که ما فردا منتظر باشیم دریاچه پر از آب شود، پانزده سال خشک شدن آن طول کشیده، حداقل ۱۰-۱۲ سال طول خواهد کشید که احیاء شود. به واقع، همکاری صد در صد مردم منطقه، پشتیبانی دولت (و سازمانهای دولتی دست اندرکار) و مجلس شورای اسلامی مورد نياز هستند تا بتوانیم در مدت ۱۰ تا ۱۲ سال آینده درياچه را احیاء کنیم. در کنار آن در کوتاه مدت باید بخشی از کشاورزی مان در منطقه را محدود کنیم و در دراز مدت با افزایش بهره وری در مصرف آب در بخش کشاورزی و با تسریع در انتقال آب رودخانه زاب به دریاچه و پیوستن آب زرینه رود به پیکره اصلی دریاچه و انجام اقدامات عملی این آبها به دریاچه رسانده شود که به تدریج انشاالله احیاء شود.

ضروری است اين نکته را بگویم که باید به دانشگاه های خود اعتماد کنیم، در این مسئله دریاچه ما چون سعی کردیم از همه توان علمی داخل کشور استفاده کنیم، با یک هماهنگی و توجه کوچک، خیلی از مشکلات پیچیده را با توان دانشگاه ها در کشور می توانیم حل کنیم. در اين خصوص توصيه بر اين است که از پتانسيل موجود اعضای هيأت علمی و امکانات نرم افزاری در دانشگاه های منطقه (اروميه و تبريز) بایستی بهره برداری بیشتر بکنيم، چون در مجاورت درياچه قرار گرفته اند و هماره در دسترس می باشند.

انشاالله بدون تحقیق، پژوهش و مطالعه توسط دانشگاه ها و محققین کشور در این کشور اصلاً تصمیم گیری نشود و پروژه ای نيز اجرا نشود. مناطق اطراف دریاچه ارومیه و مردم باید با کسانی که می خواهند دریاچه را نجات دهند، همکاری کنند و به خصوص کشاورزان عزيز منطقه نيز محصولات دیگری مثل انگور، گندم، جو و ساير محصولاتی که به آب کمتر نياز دارند، کشت کنند. به هرحال همه باید دست به دست هم بدهند تا این دریاچه نجات پیدا کرده و بحران آب هم در کشور ما حل شود.